Flekkmunkehette, Arum maculatum
Solskinnshistoria om blomen og bia er ein gjengangar når ein skal fortelja barn om sex. Eg har eit litt ambivalent syn på dette, sidan eg ikkje er heilt samd i seksualmoralen denne anekdota illustrerer: Tilhøvet mellom eit flittig lite insekt som får mat og ein blome som får spreidd pollenet sitt er anten prostitusjon, fordi blomen betalar for sex, eller ekstrem promiskuøsitet sidan insektet flyg frå blome til blome. Det finnest derimot langt verre døme enn dette, som i endå mindre grad er gode føredøme for den oppveksande slekt. Det er særs mange gnitne planter som utnyttar insekta sine på det grovaste utan å gje dei noko tilbake.
Eit døme på dette, som eg skal ta for meg i dag, er myrkonglefamilien Araceae og meir spesifikt munkehetteslekta, Arum. Dette er ei gruppe med planter som hovudsakleg finnest aust i Middelhavsområdet, i Midtausten og Nord-Afrika, men òg med nokre få artar i Europa nord til Irland og Storbritannia. 28 artar er kjende i dag. Dei staselege blomene er typiske for familien, som òg omfattar den populære stoveplanta fredslilje (Spathiphyllum wallisii): eit kølleforma spadix med mange små blomar er omkransa av eit einskild bladliknande organ spathe (orsak at eg ikkje veit kva desse omgrepa heiter på norsk).
Det er med spadix planta trekk til seg dei intetanande stakkars insekta ho utnyttar på det grovaste. Dette organet består av tre distinkte seksjonar: nedst er det eit lag av ho-blomar, som vert fulgd av eit lag med hann-blomar som produserar og ber pollen. Desse ligg begge skjult inne i sjølve blomen. Det ein kan sjå av spadix frå utsida er eit langt, porøst og kølleforma lokkeorgan, som eg hadde fortalt grove vitsar om viss eg ikkje hadde vore så sjokkert over planta si usympatiske framferd.
Detalj av blomen til Arum maculatum. Frå venstre ser me store ho-blomer, små hann-blomar, klissete «fengsels»-hår og rota til spadix. Øvst ser me ein stakkars hjelpeslaus Psychoda som planta heldt innesperra som sex-slave.
Lokkeorganet til spadix skil nemleg ut varme og lukt for å trekka til seg intetanande insekt. Lukta varierar frå art til art, men kan som regel minna om rotnande kadaver og/eller ekskrement og urin. Dette er som kjend fine omgjevnadar for mange insekt, som kjem flygande i von om at dette vil vera bra stadar å legga egg. Til skilnad frå dei fleste sympatiske blomar, som lokkar til seg insekt og gjev dei nektar som løn for strevet, har munkehetteslekta ikkje anna enn lokkemiddel. Spadix luktar ikkje berre himmelsk av kadaver og ekskrement; han er òg veldig sleip og glatt, og insekt som prøvar landa på han dett ned i botnen av blomen. Her vert dei sperra inne av ei rad med hår som veks over hannblomane, og vert såleis fanga inne i blomen heilt til neste dag. Då fell håra av, og dei små insekta flyg ut i verda med masse pollen fast i håra sine (Gibernau et al. 2004).
Arum sine luktstoff ser ut til å vera særs spesifikt skreddarsydd for å tiltrekka seg akkurat dei riktige insekt-artane. Arum maculatum, som er den best studerte arten, fangar nesten utelukkande sommarfuglmygg-arten Psychoda phalaenoides med luktstoffet sitt. Andre artar vel andre insekt; Arum hygrophilum brukar t.d. Psychoda cinerea, og A. italicum føretrekk kombinasjonen Psychoda crassipenis og P. pusilla (Lack & Diaz 1991, Kite et al. 1998, Albre et al. 2003). I tillegg til sommarfuglmygg i slekta Psychoda finnest det artar som likar springfluger (familien Sphaeroceridae) eller rovbiller (Staphylinidae). Slik spesialisering er fordelaktig for planta, sidan sjansen for å bli befrukta av pollen frå feil art då vert mindre. Insekta sjølv får derimot ingenting igjen – for dei er det heile berre bortkasta tid.
Eg vil råda alle lesarane mine til å ikkje bli med munkehetter heim, uansett kor mykje møk og kadaver dei tilbyr. Planter kan vera nokre skikkelege dritsekkar.
(takk til Torbjørn Kornstad for ein nyttig korreks på norske plantenamn)
Referansar:
– Albre, J., Quilichini, A. & Gibernau, M. 2003. Pollination ecology of Arum italicum (Araceae). Botanical Journal of the Linnean Society 141, 205-214
– Gibernau, M., Macquart, D. & Przetak, G. 2004. Pollination in the genus Arum – a review. Aroideana 27, 148-166
– Kite, G. C., W. L. A. Hetterrscheid, M. J. Lewis, P. C. Boyce, J. Ollerton, E. Cocklin, A. Diaz &
M. S. J. Simmonds. 1998. Inflorescence odours and pollinators of Arum and Amorphophallus (Araceae). ss. 295–315. In : Reproductive Biology. Owens S.J. and Rudall P.J. (eds.). Royal Botanic Gardens, Kew.
– Lack, A.J. & Diaz, A. 1991. The pollination of Arum maculatum L. – a historical review and new observations. Watsonia 18, 333-342
Naturhysterisk Museum 